Wartości kulturowe
Na terenie gminy Nur znajduje się wiele stanowisk archeologicznych, zabytki architektury m.in.: drewniana plebania w Nurze, dawna szkoła powszechna w Zuzeli, kościół parafialny w Zuzeli, zabytkowy układ przestrzenny miejscowości Nur pochodzący z I-szej połowy XV w., zabytki budownictwa, zwłaszcza drewnianego, cmentarze, miejsce pamięci oraz liczne kapliczki, figury i krzyże przydrożne, należące do grupy szeroko rozumianych wartości krajobrazu kulturowego. Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie gminy Nur według specyfikacji kulturowo-chronologicznej.
Według informacji Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Ostrołęce na terenie gminy Nur występuje 100 stanowisk archeologicznych ujętych w ewidencji PSOZ.
Gminna Ewidencja zabytków Gminy Nur zawierająca 141 kart adresowych zabytków archeologicznych i architektonicznych, zaopiniowana przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie pismem DO.5133.10.2012
Obiekty wymienione powyżej winny być chronione przed wszelką ingerencją naruszająca zachowany stan, prace remontowe i modernizacyjne prowadzone przy tych obiektach mogą być prowadzone wyłącznie za zgodą i pod ścisłym nadzorem Służby Ochrony Zabytków.
Układ przestrzenny Nura
Wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-410.
Ochronie podlega układ przestrzenny miasta pochodzący z 1 poł. XV w. objęty dwoma strefami ochrony konserwatorskiej:
B w granicach ulic: Podsadniej z kościołem, ul. Kościelnej oraz rz. Bug, gdzie ochronie podlegają zachowane elementy zabytkowe oraz układ przestrzenny w zakresie rozplanowania, skali i brył zabudowy oraz historycznego przy zbiegu dróg dojazdowych ulic: Brokowskiej i Drohiczyńskiej.
K (ochrony krajobrazu) ciągnąca się od rz. Bug za cmentarzem katolickim ul. Brokowską poprzez strefę B dalej ul. Drohiczyńską na wschód i do rzeki Bug - chroniąca obszar skarpy nadrzecznej wraz z terenem cmentarza parafialnego oraz elementami krajobrazu naturalnego (rzeźba terenu, skupiny zieleni).
Historyczne miasto usytuowane jest wzdłuż wyniosłej skarpy nadbużańskiej. Położenie to określił przebieg głównej drogi oraz rozwój miasta na kierunku osi wschód zachód.
Układ przestrzenny Nura zachował typowe cechy miejskie nadane mu w czasie lokacji na początku XV wieku prawdopodobnie w wyniku regulacji przedlokacyjnej wsi targowej w sąsiedztwie strażnicy strzegącej przeprawy przez Bug. Ośrodkiem rozplanowania jest prostokątny, wydłużony rynek. Główny historyczny trakt komunikacyjny prowadzący wzdłuż korony skarpy przechodzi przez miasto obejmując rynek dwoma ramionami zbiegającymi się na wschód od rynku w charakterystyczne wrzeciono będące prawdopodobnie pozostałością owalnicowego targowiska przedlokacyjnego.
Sieć uliczna w części położonej na zachód od rynku uległa późniejszym przekształceniom związanym z przenoszeniem kościoła parafialnego, zlokalizowanego do poł. XVII wieku na skarpie oraz z wytyczeniem w 1 połowie XIX wieku nowego przebiegu traktu do Brańska.
Drewniana plebania przy kościele p.w. św. Jana Apostoła w Nurze
Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 385. Plebania wzniesiona została w 1929r. z inicjatywy ks. L. Wiśniewskiego wg projektu nieznanego autora w stylu dworkowym z użyciem form neobarokowych. W sierpniu 1944r. budynek został częściowo zniszczony przez Niemców podczas wysadzania kościoła parafialnego, odbudowany został w końcu lat czterdziestych XX w. W 1975 r.
została naprawiona więźba i zmienione pokrycie dachu plebani. W 1994r. wymieniono kolumny w ganku. Plebania usytuowana jest w południowo-zachodniej części Nura przy ul. Małkińskiej 1. Jest to budynek wolnostojący, zwrócony frontem na wschód, w kierunku kościoła parafialnego, usytuowanego po przeciwnej stronie ulicy Małkińskiej. Przed budynkiem urządzony jest niewielki ogród ozdobny.
Rzymsko-katolicki cmentarz parafialny w Nurze
Wpisany do rejestru zabytków pod numerem 339 z grobowcami pochodzącymi z końca XIX. W najstarszej części cmentarza znajduje się grób rodzinny Nieczykowskich z 1870r. Dla najstarszej części cmentarza parafialnego w Nurze w strefie ochronykonserwatorskiej układów przestrzennych (B) obowiązuje zakaz wszelkiej działalności inwestycyjnej poza pracami konserwatorskimi prowadzonymi w uzgodnieniu ze SOZ.
Zespół Sakralny kościoła parafialnego p.w. Przemienienia Pańskiego
Wizytówką historycznej architektury Zuzeli jest Zespół Sakralny murowanego kościoła parafialnego wzniesionego w latach 1908-13 pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego wpisany do rejestru zabytków pod numerem 514, projektowany przez czołowego architekta polskiego końca XIX i początku XX wieku Józefa Piusa Dziekońskiego, budowniczego wielu neogotyckich kościołów zwłaszcza na Mazowszu i Podlasiu (m.in. katedra w Białymstoku, kościoły: w Rzekuniu, Wąsewie, Kołbieli, Kosowie Lackim, Rykach i Długosiodle)oraz drewnianej dzwonnicy z 1 ćw. XXw.
Kościół neogotycki, orientowany, usytuowany jest w centralnej części wsi przy drodze wiodącej z Broku do Nura, na koronie wysokiej skarpy nadbużańskiej. Świątynię otacza ażurowe ogrodzeniem metalowe na cokole i słupkach murowanych z kamienia, z bramą główną, od której dojście prowadzi granitowymi schodami.
Na zachód od kościoła znajduje się drewniana dzwonnica z 1 ćw. XX wieku.
Obecny kościół neogotycki został wzniesiony w latach 1908-1913 w miejscu poprzednich: pierwszy p.w. św. Trójcy wzmiankowany był w roku 1406 i ok. 1480, rugi, drewniany p.w. św. Trójcy i św. Leonarda wymieniany był w 1609r. kolejny, drewniany wzniesiony był w 1726r. z inicjatywy Jana Słomczewskiego, kanonika regularnego, konsekrowany był w roku 1792, a od 1819 pozostawał pod zarządem kanoników regularnych. W czasie II wojny światowej (1944r.) kościół uległ częściowemu zniszczeniu. Odbudowany został w kilku etapach do 1967r.
Do najcenniejszego wyposażenia wnętrza kościoła należy renesansowy kielich z 1642r., późnorenesansowy, srebrny krzyż ołtarzowy z 1604r. (stopa dorobiona ok. 1700r. z wtórnym użyciem plakietki), rokokowa monstrancja i gwiazda orderowa z XVIIIw. Wśród tkanin zwraca uwagę wykonany z importowanych tkanin XVI-wiecznych ornat, zdobiony kolumną wykonaną z brokatu aksamitnego w kolorze biało-amarantowym. Być może jest to wyrób turecki z sułtańskiej manufaktury w Skutari pod Istambułem.
Dawna szkoła powszechna w Zuzeli
Obiekt oznaczony numerem 29, do której uczęszczał pochodzący z Zuzeli Prymas Tysiąclecia, Ks. Kardynał Stefan Wyszyński.
Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 468. Jest to budynek drewniany zbudowany w latach 30 XX wieku.
Obecnie mieści muzeum poświęcone kardynałowi Stefanowi Wyszyńskiemu.
Rzymsko-katolicki cmentarz parafialny w Zuzeli
Wpisany do rejestru zabytków pod numerem 340 z licznymi grobowcami pochodzącymi z końca XIXw. W najstarszej części cmentarza w południowej jego części zachowały się m. in. grobowce z 1865r.: Tomasza Kaczorowskiego i Błażeja Godlewskiego z 1865r. oraz grób Jedlińskich z 1893r.
Cmentarz wojenny w Kramkowie Lipskim
Wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-649 usytuowany jest na działce nr 80 o pow.0,2 ha położonej przy drodze z Nura do wsi Kramkowo Lipskie. Jest to otoczony rowem cmentarz żołnierzy niemieckich z okresu I wojny światowej (1915r.) założony na planie prostokąta z 9 mogiłami ziemnymi i starym żeliwnym krzyżem przydrożnym o podstawie kamiennej, upamiętniony płytą z czarnego kamienia z napisami w języku niemieckim i polskim, otoczony metalowym ogrodzeniem.
Budynki mieszkalne
Ludową zabudowę historyczną na terenie gminy Nur zdecydowanie reprezentują obiekty drewniane. Ze względu na małą trwałość materiału, z jakiego były wzniesione, z okresów wcześniejszych zachowało się ich stosunkowo niewiele.
Najstarszymi, zachowanymi zagrodami są: zagroda nr 12 we wsi Godlewo-Milewek, obejmująca drewnianą oborę z 4 ćw. XIX wieku oraz zespół budynków drewnianych stanowiących zagrodę we wsi Żebry-Laskowiec oznaczoną numerem 62 (drewniany dom i drewniany spichlerz z przełomu XIX i XXw.).
Do najstarszym zachowanych domów mieszkalnych należą niewątpliwie dom nr 73 w miejscowości Żebry-Laskowiec z 1880r. Spośród zabudowań gospodarczych do najstarszych należą: drewniana obora ze stodołą w miejscowości Żebry-Laskowiec (numer 72) z 1880r. oraz obora w miejscowości Obryte w zagrodzie oznaczonej numerem 2.
W zabudowie zagród wiejskich typowe rozwiązanie dla terenu gminy Nur sprowadza się do trzech podstawowych obiektów: domu mieszkalnego, budynku inwentarskiego i stodoły, przy czym dwa obiekty gospodarcza stanowią nieraz wspólny budynek.
Tradycja tego układu powtarza się również w nowej zabudowie siedliska, zwłaszcza związanego z mleczno-hodowlanym typem produkcji rolniczej.
Kapliczki, figury i krzyże przydrożne
Wznoszenie kapliczek, figur i krzyży przy drogach lub w przydomowych ogródkach jest zwyczajem bardzo starym i szeroko praktykowanym na terenie wschodniego Mazowsza. W krajobrazie gminy dominują jednak oprócz wysokich krzyży drewnianych - współczesne betonowe obeliski nieudolnie naśladujące dawne kapliczki, zimne i obce dla łagodnego krajobrazu gminy.
Kapliczki, figury i krzyże przydrożne z zasady ogradzane są dekoracyjnymi płotkami oraz obsadzane zielenią.
