Rozwój osadnictwa na terenie gminy Nur
Początki osadnictwa na terenie gminy Nur sięgają czasów bardzo odległych. Najstarsze ślady osadnictwa prawdopodobnie pochodzące ze schyłkowego okresu paleolitu stwierdzono podczas prac wykopaliskowych na stanowiskach w Obrytem oraz w Nurze. Młodsza epoka
kamienia (neolit) zaznaczyła się licznymi znaleziskami z kręgu kultury niemeńskiej, m.in. na terenie stanowisk położonych na nadbużańskiej skarpie - w Kamiance, Nurze, Nurze-Kolonii, Ołtarzach-Gołaczach i Zuzeli oraz w Kramkowie i Zaszkowie nad Nurcem.
Z epoki brązu pochodzą odkrycia: w Kamiance (m.in. cmentarzysko z kręgu kultury łużyckiej), Kossakach, Myśliborach, Nurze- Kolonii, Obrytem, Ślepowronach i Zuzeli.
Ciągłość osadnictwa na terenie obecnej gminy Nur przewija się poprzez epokę żelaza, okres wpływów rzymskich, całe średniowiecze aż po czasy nowożytne. Świadczą o tym liczne znaleziska pochodzące z osadnictwa z okresu rzymskiego między I w. p.n.e. i II III w.
n.e. W Nurze odkryto cmentarzysko z kręgu kultury wielbarskiej. Na okres ten datowane są też znaleziska odkryte na stanowiskach w Kamiance, Łęgu Nurskim (stanowisko wpisane do rejestru zabytków), Nurze, Nurze Kolonii, Obrytem, Ołtarzach-Gołaczach,
Ślepowronach, Zuzeli.
Ślady osadnictwa z okresu wczesnośredniowiecznego (XI - XIIIw.) stwierdzono na terenie osady odnalezionej w Ołtarzach Gołaczach (stanowisko wpisane do rejestru zabytków) oraz na stanowiskach w Kamiance, Nurze, Obrytem, Strękowie, Ślepowronach, Zaszkowie,
Zuzeli i Żebrach-Laskowcu.
Średniowieczne osadnictwo (XIV-XVw.), dokumentują znaleziska w Ślepowronach i Żebrach Laskowcu oraz w Nurze, który w tym czasie uzyskawszy prawa miejskie przeżywał okres intensywnego rozwoju jako miasta położonego na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych
łączących Koronę z Litwą i Rusią strzegącego przeprawy przez Bug.
Kolejnym etapem rozwoju kolonizacji osadniczej terenów pogranicza Mazowsza i Podlasia był okres schyłku średniowiecza, a wynikało to ze świadomej polityki książąt mazowieckich. Do czasu zawarcia unii polsko-litewskiej rozwój osadnictwa na terenie wschodniego Mazowsza narażonego na ekspansję zagonów wojowniczych jaćwieskich, ruskich i litewskich został praktycznie
zahamowany a dotychczasowe osady pokryła puszcza. Trwały pokój, obejmujący prawie trzy kolejne stulecia (do połowy XVIIw.), spowodował ponowny rozwój osadnictwa na terenach sąsiadujących z trasami szlaków handlowych, które przebiegały wzdłuż Narwi (Pułtusk, Ostrołęka, Łomża do Grodna i Wilna) oraz Bugu (z Pułtuska przez Brok, Ostrów, Nur do Mińska i Smoleńska).
Okres ten reprezentują odkrycia archeologiczne w Nurze, we wsiach: Murawskie Nadbużne, Myślibory, Obryte, Zaszków.
Obszary puszczańskie stosunkowo długo broniły się przed ponowną ekspansją osadnictwa na tereny między Narwią i Bugiem. Uległy ostatecznie wytrzebieniu w miarę ekspansji gospodarki rolnej, której intensywniejszy rozwój nastąpił w okresie nowożytnym od XVII wieku. Niemniej osadnictwo wzdłuż nadbużańskiej skarpy trwało nieprzerwanie dostarczając produktów rolnych i leśnych,
którymi handlowano z bliższymi i dalszymi krainami wykorzystując licznie przebiegające tu lądowe szlaki handlowe oraz drogę wodną Bugu, którą spławiano liczne towary poprzez Wisłę do Gdańska. Tezę tę potwierdzają znaleziska archeologiczne świadczące o szerzącym się na terenach południowych gminy osadnictwie (m. in. w Nurze, Kossakach, Kramkowie Lipskim, Murawskich
Nadbużnych, Myśliborach, Obrytem, Ślepowronach, Zaszkowie i Żebrach-Laskowcu).
Historia i rozwój przestrzenny miejscowości Nur
Nazwa miejscowości gminnej ma niewątpliwie związek z nazwą płynącej nieopodal rzeki Nurzec (d. nazwa Nur); ta zaś od prasłowian nero oznaczającego wodę.
Skąpe dane źródłowe dotyczące miejscowości Nur z okresu średniowiecza nie pozwalają na bliższe scharakteryzowanie jej w tym okresie. Na podstawie prac wykopaliskowych można jednak stwierdzić, że na terenie obecnej wsi Kamianka Nadbużna w XII wieku istniało osiedle o charakterze rzemieślniczym, gdzie produkowano żelazo i wytwarzano z niego przedmioty o charakterze użytkowym i zdobniczym. Było to prawdopodobnie podgrodzie obsługujące znajdujący się nieopodal gród, zamieniony później w czasach księstwa Janusza I w zamek wznoszący się na górze i strzegący przeprawy przez Bug. Stanowił on też istotny punkt obronny Mazowsza strzegący przed napadami Jaćwingów, a po ich wytępieniu Litwinów. O randze zamku świadczy fakt uposażenia go
w odległą o kilka kilometrów wieś Zaszków znaną z pisemnych przekazów już w 1254 roku.W XIII - XV wieku warownia nurska należała do systemu obronnego mającego chronić północne ziemie Mazowsza przed zagonami krzyżackimi, była ważnym ogniwem w tym systemie obok zamków w Pułtusku, Ciechanowie, Makowie i Zakroczymiu. Znaczenie Nura we wczesnym średniowieczu, obok funkcji obronnych, potęgowały funkcje gospodarcze związane z położeniem przy jednej z ważniejszych dróg handlowych w tym czasie jaką była rzeka Bug, łącząca Polskę poprzez Prypeć z Rusią Kijowską. Rzeką tą spławiano płody rolne, drewno, runo leśne, miód, wosk, wyroby rzemieślnicze z żelaza, skór i drewna wyrabiane przez miejscowych rzemieślników. Warunki te sprzyjały rozwojowi gospodarczemu i przestrzennemu Nura.
Książęta mazowieccy doceniając obronno-gospodarcze znaczenie tych terenów sprowadzali na te tereny nowych osadników zwiększając w ten sposób potencjał obronny i gospodarczy.
Prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku na podgrodziu powstał kościół, podnosząc Nur do rangi ośrodka kultu religijnego, a także powodując wzrost zainteresowania ze strony mieszkańców okolicznych miejscowości. W końcu XIV wieku podstawowym zajęciem ludności okolicznej było rolnictwo, rybołówstwo i myślistwo. Część ludności zajmowała się także rzemiosłem.
Prawa miejskie Nur uzyskał na początku wieku XV od księcia mazowieckiego Janusza I. Dokładna data nie jest znana, gdyż nie zachował się dokument lokacyjny. W oparciu o przekazy historyczne można wnioskować, że nastąpiło to ok. 1410 r., bowiem w 1416 roku Nur występował już jako miasto. Prawa te zostały potwierdzone przywilejem księcia Bolesława IV w 1434r.
Przywilej ten potwierdzał dla Nura wcześniejsze prawo miejskie oparte na prawie chełmińskim, a ponadto zezwalał dodatkowo miastu na posiadanie postrzygalni sukna, wagi i łaźni przysparzających znacznych dochodów, a także zwalniający mieszczan od płacenia cła przy przewożeniu towarów w granicach całego księstwa. W trzy lata później książę Bolesław IV zezwala mieszczanom na korzystanie z tzw. łąk strębołowskich leżących w sąsiedztwie miasta. Przywilej ten potwierdza ks. Bolesław V w 1474 r.
Korzystając z licznych przywilejów, miasto zaczyna się bogacić i rozwijać. W połowie XVw. miasto posiadało już wykształcony rynek położony w pobliżu kościoła z ulicami wybiegającymi z jego naroży. Drewniany zamek nurski, po utracie znaczenia obronnego w związku z unią polsko-litewską, zamieniał się stopniowo w ruinę. W tym czasie Nur uzyskał nową funkcję administracyjną został stolicą ziemi nurskiej podzielonej na 3 powiaty ze stolicami: w Kamieńcu (obecny Kamieńczyk n. Bugiem), Ostrowi i Nurze. Tutaj miał siedzibę wójt, rada i sąd miejski, a także odbywały się tu rozprawy sądów ziemskich i grodowych.
Po włączeniu w 1526r. do Korony Nur staje się miastem królewskim. Terytorialnie należy do województwa mazowieckiego pozostając stolicą powiatu nurskiego oraz uzyskując rangę ośrodka ziemi nurskiej z wymienionymi wcześniej trzema powiatami. Funkcje te ożywiły: życie w mieście (sądy, sejmiki ziemskie, zjazdy szlacheckie). Aleksander Guagnini, współczesny historyk z przełomu XVI i XVIIw. pisze o Nurze, że miasto to było wprawdzie z drzewa zbudowane, ale szerokie, ludne i znaczny prowadziło handel zbożowy z Gdańskiem. Współczesny Guagniniemu, pochodzący z ziemi nurskiej historyk polski Jędrzej Święcicki stwierdza, że Nur, chociaż po wiejsku jest zbudowany i mało posiada budowli okazałych, jednakże zamożnością mieszkańców przewyższa wszystkie inne miasta. Mieszkańcy gorliwie zajmują się handlem. Plon roczny niewielkim kosztem zebrany z żyznej doliny, statkami spławiają do Gdańska. Od 1545r. Nur należy do tzw. oprawy królowej Bony zyskując nowe przywileje królewskie. Król Zygmunt August w 1555r. ustanawia w mieście cech rybacki, a w 1568 roku uwalnia miasto od ceł na towary spławiane do Gdańska.
W tym czasie miasto zamieszkiwało ok. 1500 osób w 263 domach. Był tu drewniany kościół parafialny, a na rynku drewniany ratusz. Na nadbużańskiej skarpie stały spichrze zbożowe (ślady były widoczne jeszcze w XX wieku), a na rzece było 8 młynów wodnych, zbudowanych na sprzężonych i zakotwiczonych łodziach. Ponadto istniały tu 3 młyny wodne (1 na Nurcu i 2 na rzeczce Suszołce).
Pod skarpą urządzony był port. Według Lustracji woj. mazowieckiego z 1564r. do miasta należało 50 włók dość dobrej ziemi. Oprócz rolnictwa, zajęciem mieszczan był spław zboża, handel i rzemiosło. Było tu 9 rzeźników, 20 pędzących gorzałkę, 8 handlujących gorzałką, 10 rybaków oraz pewna liczba piwowarów, 3 grabarzy, 2 kowali, 3 szewców, 6 kupców, 12 piekarzy.
Szczyt rozwoju gospodarczego Nura przypada na połowę XVII wieku. Odbywają się 4 doroczne duże jarmarki: na 2 niedzielę przed Wielkanocą, na św. Trójcę, na św. Dominika, na Jedenaście Tysięcy Dziewic (21 października) oraz targi tygodniowe we wtorki i piątki. Najazd wojsk szwedzkich w 2 połowie XVIIw. spowodował zniszczenia i upadek miasta. Potwierdzenie praw miejskich i wszystkich
przywilejów przez Stanisława Augusta w 2 połowie XVIII wieku nie spowodowało rozwoju Nura. W 1693r. odbudowany został drewniany, po spaleniu przez Szwedów, kościół parafialny jako obiekt styl gotycki przypominający kształtem. W 1775r. Nur utracił pozycję stolicy ziemi nurskiej po przeniesieniu sądów ziemskich do Ostrowi. W 1777r. miasto posiadało jedynie 63 domy, a zamieszkiwało je 378 osób. Po III rozbiorze polski w 1795r, Nur wraz z całą ziemią nurską znalazł się w granicach tzw. Prus Nowowschodnich należąc do obwodu ostrołęckiego w departamencie płockim. Po aneksji przez Prusy w mieście były 72 domy i 432 mieszkańców (1797r.). W okresie Księstwa Warszawskiego stan gospodarczy miasta ulegał dalszemu pogorszeniu. Miedzy rokiem 1808 i 1810 ludność miasta zmalała blisko o 1/3 do 435 osób.Kilkunastoletni okres spokoju i stabilizacji gospodarczej w okresie Królestwa Polskiego wpłynął na nieznaczny rozwój miasta, którego ludność w 1827 r. wzrosła do 514. Nie nastąpiła jednak rozbudowa miasta.Powstania narodowe odznaczyły się walkami w okolicach Nura. W 1866 r. Nur utracił prawa miejskie. Ok. 1869 r. kończono budowę neogotyckiego, jedno wieżowego kościoła murowanego w miejscu kaplicy z 1853 r. Ok. 1900 r. w Nurze było 116 domów (w większości drewnianych), a zamieszkiwało je 1300 osób. Była tu szkoła elementarna, urząd gminy, 4 sklepy i apteka. I wojna światowa spowodowała w Nurze wiele strat materialnych. Zabudowa ciągnąca się wzdłuż ul. Piliszki oraz w Łęgu Nurskim uległa całkowitemu spaleniu. Zburzony został także most na Bugu.
Okres międzywojenny był dla Nura okresem stagnacji gospodarczej. Typowo rolniczy charakter miejscowości spowodował powstanie jedynie kilku zakładów obsługujących rolnictwo: 3 wiatraków, 1 młyna, 2 olejarni, 1 gręplarni, 1 mleczarni, 1 rzeźni, 2 masarni,3 piekarni oraz niewielkiej cegielni i cementowni. Rozwinęły się w pewnym stopniu usługi (urząd pocztowy, kasa im. Stefczyka,
Spółdzielnia Spożywców, Kółko Rolnicze, OSP, organizacje społeczne i stowarzyszenia). W tym okresie wybrukowano ok. 2 km ulic, kilkaset metrów chodników. Przed wybuchem II wojny światowej stała ludność Nura wzrosła do 1500 osób.
1 września 1939 r. zbombardowany został most na Bugu. Do czerwca 1941 r. Nur znalazł się pod okupacją radziecką, a następnie niemiecką. W tym czasie z rąk okupantów poniosło śmierć około 600 mieszkańców Nura. Ok. 75% zabudowań uległo zniszczeniu. Ok. 10 sierpnia 1944 r. wycofujące się wojska niemieckie zburzyły kościół. Wyzwolenie spod okupacji niemieckiej nastąpiło 12 sierpnia.
Po zniszczeniach wojennych Nur został odbudowany. Odbudowano kościół, wybudowano nowe obiekty: urzędu gminy, poczty, domu kultury, szkoły, agronomówki, baz rolniczych, piekarni, hydroforni, założono siec wodociągową. Oprócz funkcji rolniczej Nur wraz z sąsiednimi miejscowościami nadbużańskimi zyskuje nową, rozwijającą się prężnie funkcję ośrodka wypoczynkowego.
**********************************************************************************
Nur pamięcią malowany
Stary Nur na skarpie się rozsiadł
jak udzielny książę na tronie i patrzy :
a u stóp jego Bug płynie, wciąż płynie,
jak historia, jak życie, jak czas.
Stare, już pożółkłe fotografie,
czas zaklęty w milczących obrazach.
Tamten rynek i szkoła drewniana,
kamienica na rogu - mój dom.
Most drewniany latem pachniał smołą
i w wiklinie wiatr nucił nieśmiało.
Gdzieś na Łęgu wierzby pochylone
o poranku mgłą okryte jak welonem.
Ślad dzieciństwa tutaj zostawiłem.
Niewyraźny, bo zatarł go czas.
Dzisiaj nowy już rynek i ludzie,
znak przyszłości, bo przeszłość jest w nas.
Jednak tęsknię do Starego Nura,
do zapachu chleba z piekarni u Koca,
i do młyna przy rynku, uliczek
brukowanych wspomnieniem dawnych lat.
Jerzy Tryniszewski'2008 rok